Κακοποίηση στις συντροφικές σχέσεις: Μηχανισμοί, ψυχολογικές επιπτώσεις και γιατί το θύμα δεν μπορεί “απλώς να φύγει”;

Η κακοποίηση στις συντροφικές σχέσεις δεν είναι ζήτημα αδυναμίας, αλλά αποτέλεσμα σύνθετων ψυχολογικών μηχανισμών. Ο φόβος, η εξάρτηση, ο δεσμός τραύματος και η σταδιακή διάβρωση της αυτοεκτίμησης καθιστούν την αποχώρηση εξαιρετικά δύσκολη. Στο άρθρο αυτό παρουσιάζονται επιστημονικά τεκμηριωμένες εξηγήσεις για το πώς δημιουργείται η κακοποιητική δυναμική, γιατί το θύμα δυσκολεύεται να απεμπλακεί και ποιες είναι οι θεραπευτικές προσεγγίσεις που μπορούν να στηρίξουν την αποκατάσταση και την επαναδιεκδίκηση της ασφάλειας. 

Η κακοποίηση αποτελεί ένα σύνθετο και βαθιά τραυματικό φαινόμενο, το οποίο δεν μπορεί να εξηγηθεί με απλοϊκές ερμηνείες. Από μια επιφανειακή σκοπιά, ένα άτομο που δεν βιώνει κακοποίηση μπορεί να θεωρήσει ότι η αποχώρηση του θύματος αποτελεί αναμενόμενη και άμεση επιλογή. Ωστόσο, για το ίδιο το θύμα, η κακοποιητική σχέση δημιουργεί έναν ψυχολογικό και νευροβιολογικό δεσμό που καθιστά την απομάκρυνση πολύ πιο δύσκολη απ' όσο φαίνεται.

1. Τι θεωρείται κακοποίηση;

Η κακοποίηση δεν περιορίζεται στη σωματική βία. Οι σύγχρονες επιστημονικές προσεγγίσεις αναγνωρίζουν ποικίλες μορφές:

• Συναισθηματική κακοποίηση

• Ψυχολογική κακοποίηση

• Λεκτική κακοποίηση

• Οικονομικός έλεγχος

• Ψηφιακή κακοποίηση

• Σεξουαλική κακοποίηση

• Σωματική βία

Συχνά αυτές οι μορφές συνυπάρχουν και εξελίσσονται σταδιακά, καθιστώντας την αναγνώριση της σχέσης ως κακοποιητικής εξαιρετικά δύσκολη στα πρώτα στάδια.

2. Ο φαύλος κύκλος της κακοποίησης

Το μοντέλο της Walker (1979) περιγράφει τον Κύκλο της Κακοποίησης ως εξής:

1. Συσσώρευση έντασης

2. Έκρηξη / επεισόδιο κακοποίησης

3. Μετάνοια – «περίοδος ηρεμίας»

4. Προσωρινή αποκατάσταση / ιδεαλίκευση

Η εναλλαγή βίας και «τρυφερότητας» ενισχύει τη σύγχυση και την ελπίδα ότι «αυτή τη φορά θα αλλάξει». Ο κύκλος δημιουργεί συναισθηματική εξάρτηση και σταδιακή αποδυνάμωση της κρίσης του θύματος.

3. Δεσμός τραύματος (trauma bond)

Ο δεσμός τραύματος είναι μια ισχυρή και παράλληλα δυσλειτουργική συναισθηματική σύνδεση που δημιουργείται όταν η αγάπη και ο πόνος συνυπάρχουν με απρόβλεπτο τρόπο.
Η εναλλαγή κακοποίησης και "θετικών" στιγμών λειτουργεί ως τυχαία ενίσχυση (intermittent reinforcement), η οποία ενισχύει τη σύνδεση αντί να τη μειώνει.

Σε νευροβιολογικό επίπεδο:

• η οξυτοκίνη ενισχύει τον δεσμό προσκόλλησης, ακόμα κι όταν η σχέση είναι επιβλαβής

• η ντοπαμίνη απελευθερώνεται έντονα σε απρόβλεπτες «καλές στιγμές», ενισχύοντας την προσδοκία

• η κορτιζόλη διατηρεί το σώμα σε συνεχή εγρήγορση και αδυναμία καθαρής σκέψης

Αυτό σημαίνει ότι το θύμα δεν παραμένει στη σχέση επειδή «δεν καταλαβαίνει», αλλά επειδή ο εγκέφαλος έχει συνδέσει την ασφάλεια και την ανακούφιση με το ίδιο πρόσωπο που προκαλεί τον πόνο.
Ο δεσμός τραύματος, συνεπώς, δεν είναι συνειδητή επιλογή αλλά νευροβιολογική παγίδα που χρειάζεται χρόνο, υποστήριξη και θεραπευτική επεξεργασία για να λυθεί.

4. Η θεωρία του δεσμού προσκόλλησης

Το μοτίβο δεσμού προσκόλλησης (attachment) που διαμορφώνεται στην παιδική ηλικία επηρεάζει σημαντικά τη δυναμική των ενήλικων σχέσεων.

• Αγχώδης προσκόλληση → υπερβολικός φόβος εγκατάλειψης, αυξημένη ανοχή σε κακοποιητικές συμπεριφορές

• Αποφευκτική προσκόλληση → υποτίμηση των συναισθηματικών αναγκών, «αναισθητοποίηση» απέναντι στη βία

• Αποδιοργανωμένη προσκόλληση → σύγχυση, έλλειψη σταθερών στρατηγικών, έλξη σε σχέσεις όπου το άτομο πληγώνεται από αυτόν που αναζητά προστασία

Αυτά τα μοτίβα δεν καθορίζουν τη μοίρα ενός ανθρώπου, αλλά επηρεάζουν το πώς βιώνει την εγγύτητα, την ασφάλεια και την αποχώρηση.

5. Ο φόβος και ο πραγματικός κίνδυνος της αποχώρησης

Οι έρευνες δείχνουν ότι η στιγμή της αποχώρησης αποτελεί την πιο επικίνδυνη φάση για ένα θύμα κακοποίησης, με αυξημένο κίνδυνο κλιμάκωσης της βίας.
Ο φόβος δεν είναι παράλογος – πολλές φορές είναι ρεαλιστικός.

Αυτός ο παράγοντας εξηγεί γιατί η απομάκρυνση απαιτεί:

• σχεδιασμό

• υποστήριξη

• επαφή με ειδικούς

• συστηματική προετοιμασία

6. Οικονομική και κοινωνική εξάρτηση

Πολλά θύματα εξαρτώνται από τον θύτη σε:

• οικονομικούς πόρους

• κατοικία

• κοινωνική αποδοχή

• γονεϊκό ρόλο (όταν υπάρχουν παιδιά)

Η κοινωνική ντροπή, ο φόβος της μοναξιάς και η έλλειψη δικτύου υποστήριξης ενισχύουν την παραμονή.

7. Η διάβρωση της αυτοαξίας

Η χρόνια κακοποίηση αποδυναμώνει την αυτοεικόνα.
Το θύμα σταδιακά:

• αμφισβητεί τη δική του πραγματικότητα

• θεωρεί ότι ευθύνεται για τη βία

• πιστεύει ότι «δεν μπορεί να τα καταφέρει μόνο του»

• απευθύνεται στον θύτη για επιβεβαίωση

Ο συνδυασμός ενοχής, φόβου και εσωτερικευμένης απαξίωσης καθιστά την επιλογή της φυγής ψυχολογικά δυσβάσταχτη.

8. Η συμβολή της ψυχοθεραπείας

Η θεραπευτική διαδικασία εστιάζει σε:

• αναγνώριση των δυναμικών κακοποίησης

• ενίσχυση της αυτοαξίας

• επεξεργασία τραύματος

• αποδόμηση του δεσμού τραύματος

• εκπαίδευση σε ασφαλείς σχέσεις

• σταδιακή ενδυνάμωση προς την αυτονομία

Προσεγγίσεις όπως η θεραπεία τραύματος, η θεωρία δεσμού προσκόλλησης, η CBT, η συστημική θεραπεία και η σχήματα θεραπείας είναι από τις πιο αποτελεσματικές.

Συμπέρασμα

Το ερώτημα δεν είναι «Γιατί δεν φεύγει;», αλλά «Τι χρειάζεται για να νιώσει αρκετά ασφαλές ώστε να φύγει;»

Η κακοποίηση δεν είναι ποτέ μια «απλή κατάσταση». Είναι μια πολύπλοκη, τραυματική εμπειρία που εμπλέκει συναισθηματικά, βιολογικά, κοινωνικά και ψυχολογικά συστήματα.

Η αποχώρηση είναι μια διαδικασία, όχι μια στιγμιαία απόφαση, και απαιτεί υποστήριξη, κατανόηση και χρόνος.

Αν βρίσκεις τον εαυτό σου σε κάποια από αυτές τις περιγραφές, δεν είσαι μόνος/η. Η βοήθεια υπάρχει, και το πρώτο βήμα μπορεί να είναι απλώς η αναγνώριση. Η ασφάλειά σου είναι δικαίωμα — όχι πολυτέλεια. 

Μυρτώ Σεγρέδου, BSc, MSc, Ψυχολόγος, Ψυχοθεραπεύτρια

📍 Ο χώρος μου βρίσκεται στην Αθήνα και προσφέρω συνεδρίες τόσο δια ζώσης όσο και online προσφέροντας έναν ασφαλή και υποστηρικτικό χώρο για όποιον θέλει να γνωρίσει καλύτερα τον εαυτό του και να ενισχύσει την ψυχική του ανθεκτικότητα.