Συναισθηματική εξάρτηση: Πότε η αγάπη γίνεται παγίδα;

Η συναισθηματική εξάρτηση περιγράφει ένα μοτίβο σχέσης όπου το άτομο γίνεται υπερβολικά εξαρτώμενο από τον/την σύντροφο για την ικανοποίηση βασικών συναισθηματικών αναγκών — ασφάλειας, αυτοεκτίμησης, και νοήματος. Σε αντίθεση με την υγιή συναισθηματική σύνδεση, η συναισθηματική εξάρτηση οδηγεί σε δυσλειτουργικά πρότυπα που περιορίζουν την αυτονομία, εντείνουν το άγχος και συχνά διατηρούν ή και επιδεινώνουν συγκρουσιακές ή κακοποιητικές σχέσεις.

Τι την διαφοροποιεί από την υγιή σύνδεση;

Η υγιής συναισθηματική σύνδεση χαρακτηρίζεται από αμοιβαιότητα, αμοιβαίο σεβασμό, ικανότητα αυτόνομης λειτουργίας και αίσθημα ασφάλειας, παρά την ξεχωριστή ταυτότητα των συντρόφων.
Η συναισθηματική εξάρτηση, αντίθετα, περιλαμβάνει υπερβολικό φόβο εγκατάλειψης, ανάγκη συνεχούς επιβεβαίωσης, έλεγχο ή παθητικότητα, υπερεπένδυση στη σχέση ως μοναδική πηγή αυτοαξίας.

Πώς διαμορφώνεται: βασικοί παράγοντες

Η ανάπτυξη συναισθηματικής εξάρτησης είναι συνήθως πολυπαραγοντική με βιολογικούς, ψυχολογικούς και κοινωνικούς παράγοντες που αλληλεπιδρούν. Είναι να ληφθούν υπόψιν:

1. Πρώιμες εμπειρίες προσκόλλησης. Η θεωρία της προσκόλλησης (attachment theory) υπογραμμίζει ότι τα πρότυπα ασφάλειας ή ανασφάλειας που διαμορφώνονται στη βρεφική και παιδική ηλικία με τους φροντιστές επηρεάζουν τη λειτουργία στις ενήλικες σχέσεις. Μη ασφαλείς τύποι προσκόλλησης (αγχώδης αποφευκτικός, αγχώσδης αμφίθυμος και αποδιοργανωμένος) σχετίζονται με μεγαλύτερη τάση στις εξαρτητικές συνδέσεις.

2. Τραυματικές εμπειρίες και απώλειες. Ένα ιστορικό παραμέλησης, εγκατάλειψης ή συναισθηματικής κακοποίησης μπορεί να εντείνει την ανάγκη για εξωτερική επιβεβαίωση.

3. Σχέσεις οικογενειακής δυναμικής. Συστηματικές μορφές «ενσωμάτωσης» ή δυσλειτουργικών ρόλων μέσα στην οικογένεια (π.χ. υπερπροστατευτικοί γονείς, συναισθηματική επιβάρυνση παιδιών) ευνοούν μοτίβα εξάρτησης.

4. Προσωπικά χαρακτηριστικά. Χαμηλή αυτοεκτίμηση, τελειοθηρία, δυσκολία ρύθμισης συναισθημάτων ή έντονη ανάγκη αποδοχής ενισχύουν την εξαρτητική συμπεριφορά.

Σημάδια και κλινικές εκδηλώσεις

Η συναισθηματική εξάρτηση εκδηλώνεται σε γνωστικό, συναισθηματικό και συμπεριφορικό επίπεδο. Συχνά χαρακτηριστικά μπορεί να είναι:

• Φόβος εγκατάλειψης που προκαλεί υπερβολική ζήλεια, έλεγχο ή συνεχείς απαιτήσεις για επιβεβαίωση.

• Υποτίμηση του εαυτού και σύνδεση της αυτοαξίας αποκλειστικά με τη σχέση («χωρίς αυτόν/αυτήν δεν είμαι τίποτα»).

• Δυσκολία στη λήψη αποφάσεων χωρίς τη συναίνεση του συντρόφου.

• Αναβλητικότητα ή υποτακτικότητα (υποχωρώ για να μη χάσω τη σχέση) ή, αντιθέτως, επιθετικότητα/χειριστικότητα για να διατηρηθεί ο έλεγχος.

• Παράλειψη προσωπικών ορίων θυσιάζοντας ανάγκες, φίλους, δουλειά ή ενδιαφέροντα.

• Συναισθηματική εξάντληση, συνεχής αγωνία, αλλαγές στη διάθεση, διαταραχές ύπνου ή σωματοποιήσεις.

• Επαναλαμβανόμενα προβλήματα σχέσης με κύκλους απομάκρυνσης/επανένωσης, έντονης αντιδραστικότητας με μικρές συγκρούσεις.

Επιπτώσεις στην ψυχική υγεία

Η μακροχρόνια συναισθηματική εξάρτηση συνοδεύεται από αυξημένο άγχος, κατάθλιψη, διατροφικές διαταραχές, μειωμένη ικανότητα εργασιακής λειτουργίας και χαμηλή ποιότητας σχέσεων. Μπορεί επίσης, να συνυπάρχει με διαταραχές προσωπικότητας ή διαπροσωπικά μοτίβα που απαιτούν εξειδικευμένη ψυχοθεραπευτική προσέγγιση.

Θεραπευτικός προσανατολισμός: σκοποί και παρεμβάσεις

Ο θεραπευτικός στόχος σε περιπτώσεις συναισθηματικής εξάρτησης είναι να μεταβληθούν τα μοτίβα εξάρτησης, να ενισχυθεί η αυτονομία, να βελτιωθεί η ικανότητα ρύθμισης συναισθημάτων και να οικοδομηθούν υγιή όρια. Κύριες παρεμβάσεις:

1. Αξιολόγηση και ψυχοεκπαίδευση. Αρχικά, γίνεται λεπτομερής αξιολόγηση του ιστορικού, των μοτίβων προσκόλλησης και της λειτουργικότητας της σχέσης. Η ψυχοεκπαίδευση (πληροφόρηση για τη φύση της εξάρτησης) βοηθά το άτομο να αναγνωρίσει και να ονοματίσει τα μοτίβα.

2. Θεραπευτική σχέση ως εργαλείο αλλαγής. Σε πολλές προσεγγίσεις η ασφαλής, σταθερή σχέση με τον θεραπευτή επιτρέπει την εμπειρία μίας επανορθωτικής σχέσης και την επεξεργασία παλαιών μοτίβων προσκόλλησης.

3. Εντοπισμός δυσλειτουργικών μοτίβων. Ανάπτυξη δεξιοτήτων επικοινωνίας και διαχείρισης άγχους, έκθεση σε καταστάσεις που δοκιμάζουν τα όρια με ασφαλή τρόπο.

4. Αναγνώριση ρόλων και νέο συμβόλαιο σχέσης. Όταν η εξάρτηση λειτουργεί μέσα στη δυναμική του ζευγαριού, η εργασία με το ζευγάρι βοηθά στον επαναπροσδιορισμό των ρόλων, την αποσαφήνιση ορίων και τη δημιουργία νέων, πιο υγιών τρόπων επικοινωνίας.

5. Δεξιότητες ρύθμισης συναισθήματος και αυτοφροντίδας. Τεχνικές χαλάρωσης, ενσυνειδητότητας, ενίσχυση αυτοφροντίδας και κοινωνικής υποστήριξης.

6. Αυτοεκτίμηση. Ενίσχυση εσωτερικών πηγών αξιοπιστίας με αναγνώριση επιτευγμάτων, δοκιμαστικές ανεξάρτητες αποφάσεις, ενίσχυση προσωπικών ενδιαφερόντων.

Πρακτικά βήματα που μπορεί να εφαρμόσει κάποιος άμεσα

• Αναγνώρισε ένα μοτίβο: όταν αισθάνεσαι άγχος, τι σκέψεις έρχονται πρώτα; Ποια ανάγκη προσπαθείς να ικανοποιήσεις με την αντίδρασή σου;

• Θέσε μικρά όρια: εξάσκηση στο να λες «όχι» σε μικρές απαιτήσεις χωρίς να νιώθεις πως απειλείται η σχέση.

• Δημιούργησε δίκτυο υποστήριξης: φίλοι, οικογένεια, ομάδες με κοινά ενδιαφέροντα.

• Καλλιέργησε αυτονομία: κάνε δραστηριότητες ανεξάρτητα από το σύντροφο — χόμπι, εκπαίδευση, μικρά ταξίδια.

• Καταγραφή συναισθημάτων: ημερολόγιο που καταγράφει ποια γεγονότα πυροδοτούν το αίσθημα εξάρτησης και πώς ανταποκρίνεσαι σε αυτά.

Πότε να ζητήσετε επαγγελματική βοήθεια

Αν η εξάρτηση προκαλεί επανειλημμένη συναισθηματική καταπόνηση, περιορίζει σημαντικά την καθημερινή λειτουργικότητα, οδηγεί σε αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές ή συνυπάρχει με κακοποίηση, η αναζήτηση ψυχοθεραπείας είναι επιβεβλημένη. Η έγκαιρη παρέμβαση μειώνει τον κίνδυνο χρόνιας δυσλειτουργίας και βελτιώνει την ποιότητα ζωής και των δύο μελών μίας σχέσης.

Επίλογος

Η αίσθηση της συγχώνευσης σε μία σχέση μας υπονομεύει καθώς χάνουμε την επαφή με το εσωτερικό μας πυρήνα, αφού η σχέση αντικαθιστά την ικανότητα να αναγνωρίζουμε και να ικανοποιούμε τις δικές μας ανάγκες. Η θεραπεία δεν στοχεύει στο να «διορθώσει» τον άλλο ή τη σχέση, αλλά να επαναφέρει την ισορροπία ανάμεσα στην σύνδεση με τον άλλον και ταυτόχρονα, στην αυτονομία. Μέσα από γνώση, στήριξη και πρακτική, είναι δυνατόν να χτιστεί μια σχέση όπου η αγάπη συμπληρώνει — αντί να περιορίζει — την ανάπτυξη του ατόμου.

Μυρτώ Σεγρέδου, BSc, MSc, Ψυχολόγος, Ψυχοθεραπεύτρια

📍 Ο χώρος μου βρίσκεται στην Αθήνα και προσφέρω συνεδρίες τόσο δια ζώσης όσο και online προσφέροντας έναν ασφαλή και υποστηρικτικό χώρο για όποιον θέλει να γνωρίσει καλύτερα τον εαυτό του και να ενισχύσει την ψυχική του ανθεκτικότητα.